Każda turystyka we współczesnym świecie ma wiele wspólnego z drogami. Oczywiście istnieją różne rodzaje dróg i różne sposoby poruszania się po tych drogach. Z punktu widzenia oznakowania możemy przyjąć podział ze względu na miejsce, czy też rejon poruszania się. I w związku z tym będziemy mówić o turystyce drogowej, też wodnej oraz o turystyce terenowej.
Na turystykę drogową złoży się podróżowanie samochodem, rowerem, czy nawet pieszo w połączeniu z autostopem.
Kolejną sferą jest świat turystyki wodnej, gdzie do podróżowania używamy jakiegoś rodzaju jednostki pływającej typu kajak, jacht, czy nawet tratwa.
Następnym miejscem, strefą, środowiskiem do uprawiania turystyki będą wszelkie drogi polne, ścieżki, tereny leśne, górskie i pokrewne. Tu poruszamy się głównie pieszo, chociaż możemy również konno, na nartach, na rowerach górskich itp.
Biorąc po uwagę cele wspomnianych rodzajów turystyki możemy mówić o turystyce wędrownej, która polega na przemieszczaniu się i odwiedzaniu różnych miejsc. Może to więc być wycieczka, trasa objazdowa, rajd, czy też obóz wędrowny.
Drugim istotnym rodzajem będzie turystyka pobytowa, której celem jest przebywanie w jednym miejscu i tu możemy mówić o pobycie w danej miejscowości np. górskiej, narciarskiej, nadmorskiej, uzdrowiskowej, też o obozie z biwakiem lub agroturystyce itp.
Dodatkowo trzeba uwzględnić turystykę kwalifikowaną, która od uczestników wymaga określonej sprawności, ekwipunku, nierzadko umiejętności, czy nawet pewnych uprawnień*(1).
W konsekwencji każda turystyka wymaga informacji. Na przykład aby się dowiedzieć co zobaczyć, gdzie jest to co warto zobaczyć, którędy tam dotrzeć, czym, kiedy itd. Odpowiedzi udzielają przewodniki, mapy oraz znaki rozlokowane w terenie. Jeżeli jednak ktoś nie będzie dysponował przewodnikiem, ani mapą, to może liczyć wyłącznie na znaki. Natomiast dodatkowo turystyka kwalifikowana może stwarzać potrzebę oznakowania specyficznego.
Tak więc znaki turystyczne są istotnym elementem w turystyce, a swoją funkcję spełniają w przestrzeni publicznej. Ich podstawą, kręgosłupem jest system znaków drogowych, jako główna sieć informacji wszelkiego poruszania się. Oczywiście znaki drogowe nie obejmują pełnego zakresu oznakowania przestrzeni publicznej, a zatem całego wachlarza oznakowania turystycznego, zwłaszcza specjalistycznego. Jednak ustalają, a przynajmniej powinny ustalać wyjściowe reguły i porządkować zasady tworzenia znaków, ich organizowania itd. Bowiem gdziekolwiek byśmy nie zmierzali, to i tak pośrednio będziemy korzystać z dróg. I obojętne czy poruszając się środkami indywidualnymi, czy też zbiorowymi.
Pojęcie znaków turystycznych w naszym prawie o ruchu drogowym pojawiło się w 1972 roku. Wyodrębniono znaki wskazujące miejsca zainteresowania turystycznego, umieszczane w pobliżu tych miejsc. Dotyczyło to obiektów jak: punkt informacji turystycznej, kawiarnia, restauracja, hotel, camping, schronisko młodzieżowe.
Biorąc pod uwagę formę graficzną tych znaków, to pozostały one w konwencji znaków informacyjnych, tzn. czarny piktogram na białym kwadratowym tle, w ramach niebieskiego prostokąta.
Wyodrębniono także znaki drogowskazowe, wskazujące kierunek dojazdu do miejsca zainteresowania turystycznego, umieszczane na skrzyżowaniach dróg. W tych znakach chodziło o skierowanie do obiektów typu: przystań wodna lub żeglugi, plaża lub miejsca kąpielowe, zabytek architektury, muzeum, zabytek przyrody, punkt widokowy, camping, punkt informacji turystycznej.
Dla znaków tej grupy przyjęto formę kierunkowskazu (prostokąta z grotem) o białym kolorze z niebieską obwódką.
Znaki turystyczne wyodrębnione w latach 70-tych przetrwały około dziesięciu lat. Część z nich została z powrotem wchłonięta przez grupę znaków informacyjnych (grupa D), a znaki turystyczne - drogowskazowe wcielono do nowo powstałej grupy znaków kierunku i miejscowości (znaki grupy E).
Lata 90-te w kwestii drogowych znaków turystycznych nie wnoszą nic istotnego. Należy tu jednak wspomnieć, iż przybywanie znaków informacyjnych wskazujących na lokalizację takich obiektów jak WC, WC-Bus, natrysk, myjnia, informacja o radiostacjach, a także drogowskazy do dworca kolejowego, do promu, czy na lotnisko to również znaki w istotny sposób wspomagające ruch turystyczny. Nie były to jeszcze znaki nowej generacji, które poprzez wyodrębnienie kolorystyczne (w brązach) skupiałyby się głównie na turystycznych atrakcjach i elementach z nimi związanymi.
Najwięcej oznakowania wymaga turystyka wędrowna, choć dla turystyki pobytowej (ale i też wędrownej) lokalna oferta danej miejscowości również będzie użyteczna.
Istotnym elementem w funkcjonowaniu informacji turystycznej są również informacje z innych grup znaków drogowych jak: kierunkowskazy i drogowskazy pozwalające zmierzać we właściwym kierunku, w tym tablice miejscowości oraz znaki numerów dróg. Ponadto informacja miejska, w tym o dworcu kolejowym, o poczcie, banku itd. również spełnia pomocną rolę oznakowania turystycznego.
Oczywiście nie są to znaki poświęcone atrakcjom turystycznym, bowiem dopiero rok 2002 na wniosek Polskiej Organizacji Turystycznej wprowadza pierwsze zmiany. Znaki drogowskazowe, wskazujące kierunek dojazdu do miejsca zainteresowania turystycznego otrzymują brązowa obwódkę zamiast niebieskiej.
Dodatkowo do grupy znaków kierunku i miejscowości (grupa E) dochodzą trzy znaki w kolorystyce
biało brązowej. Są to:
- „samochodowy szlak turystyczny” (E-22a),
- „obiekt na samochodowym szlaku turystycznym” (E-22b),
- „informacja o obiektach turystycznych” (E-22c).
Na internetowej stronie Polskiej Organizacji Turystycznej czytamy: „Prawidłowe i dobre oznakowanie dróg jest jednym z podstawowych elementów bezpieczeństwa na drogach. Niezależnie od tego, od treści i formy, a także rodzaju stawianych znaków zależy ich skuteczność jako elementu działalności informacyjnej, która z kolei jest elementem wizerunku (państwa, regionu, województwa, powiatu, gminy...) jako produktu turystycznego. Stąd informowanie o atrakcjach turystycznych powinno być jednym z istotnych elementów polityki promocyjnej państwa. Prawidłowe wypełnienie znaków drogowych treściami turystycznymi są jednym z kryteriów oceny, jaką przyjeżdżający do Polski (ale także i nasi obywatele) wystawiają Polsce jako krajowi, który ma ambicję być atrakcyjnym turystycznie.”
Tyle Polska Organizacja Turystyczna.
Jednak te powyższe słowa trzeba przyjąć jako życzeniowe, bowiem zderzenie się z rzeczywistością w tematyce oznakowania turystycznego na polskich drogach nie napawa optymizmem. Przede wszystkim zaprojektowane znaki nie odzwierciedlają potrzeb, a dodatkowo sposoby ich wprowadzania w życie pozostawiają wiele do życzenia. Niestety bierze się to z amatorskiego rynku mającego udział w kreowaniu informacji w przestrzeni publicznej, po który sięgają organizacje ogólnokrajowe, a w konsekwencji także pojedyncze placówki turystyczne.
Zbliżając się do końca rozważania na temat turystycznych znaków drogowych wynikających z „Rozporządzenia w sprawie znaków i sygnałów drogowych” należy jeszcze wspomnieć o podgrupie: „Dodatkowe znaki szlaków rowerowych” (grupa R).
Znaki te są stosunkowo niewielkie. Stanowi je mały kwadrat o boku 20 cm i są to: „szlak rowerowy krajowy” (R-1), jego początek (R-1a) i zmiana jego kierunku (R-1b). Następnie jest to „szlak rowerowy międzynarodowy” (R-2) i zmiana jego kierunku (R-2a). Tylko jeden znak z tej grupy ma wymiary 20 x 40 cm i jest to „tablica szlaku rowerowego”(R-3).
Znaki te zostały wypracowanie pod koniec lat 90-tych i obowiązują urzędowo.
Niestety w niejednej sytuacji są one stosunkowo mało czytelne w terenie i dlatego napotykamy czasem znaki inne, jako kierunkowskazy w kształcie strzały (przykład z Małopolski). Drugą wersją, która wyłamuje się z przyjętej konwencji w systemie znaków drogowych jest nawiązywanie do oznakowania szlaków pieszych.
Podsumowując powyżej omówione znaki turystyczne wynikają z „Rozporządzenia w sprawie znaków i sygnałów drogowych” i dotyczą dróg, których zarządzanie leży w gestii jednostek podległych ministerstwu odpowiedzialnemu za transport.
Druga, istotna grupa oznakowania, towarzysząca całej grupie szlaków, które na potrzeby naszych rozważań nazwiemy terenowymi, to szlaki piesze, w tym górskie i nizinne, także szlaki narciarskie, konne, rowerowe oraz szlaki wodne.
Za tyczenie, budowanie i oznakowywanie szlaków są odpowiedzialne parki narodowe, jeżeli szlaki znajdują się na ich terenie, natomiast na pozostałych przestrzeniach gospodarzami szlaków jest Polskie Towarzystwo Turystyczno Krajoznawcze wraz ze swoimi komisjami.
Oznakowanie szlaków pieszych sięga swoją tradycją XVIII wieku, a obecnie stosowane w Polsce znaki przypisują szlakom kolor (jako jeden z pięciu). Znak składa się z trzech równoległych, przylegających do siebie pasków. Pasek środkowy, jest w kolorze właściwym dla szlaku, a paski zewnętrzne stanowią dla niego tło. Wśród zasad znakowania szlaku (zwłaszcza górskiego) należy wspomnieć, iż stojąc przy znaku powinniśmy móc dostrzec następny.
Poza samymi znakami przebiegu szlaków pieszych mamy do czynienia ze znakami dotyczącymi początku (lub końca) szlaku, co stanowi kółko danego koloru w okrągłej obwódce. Istotne są również kierunkowskazy, które prócz ukierunkowania na początku szlaku, przy zmianach kierunku lub na skrzyżowaniach, podają kolor szlaku, miejsce docelowe, niekiedy miejsca pośrednie, dystans czasowy, dane gospodarza szlaku itp.
Możemy się również spotkać z tabliczkami identyfikującymi miejsca, w których się znajdujemy. Przykładowo będzie to jakieś miejsce historyczne, czy też interesujący obiekt przyrodniczy (pomnik przyrody), albo zabytek architektoniczny. Może to być także informacja o szczycie lub przełęczy dodatkowo podająca wysokość nad poziom morza, a nawet i schemat panoramy widokowej z opisem nazw szczytów, dolin i przełęczy.
Nieco odrębną specyfikę wykazują szlaki wodne. Tu nierzadko szlak jest wytyczony rzeką, kanałem itp., więc nie ma tu tradycyjnego oznakowania szlaku. Natomiast istotne są informacje w miejscach wodowania mające charakter schematycznych planów sytuacyjnych, z których dowiemy się którędy od danego miejsca przebiegają szlaki, jakie można po drodze napotkać dopływy i w jakich dystansach możemy się spodziewać miejsc biwakowania itp.
Podobnie odrębności znajdziemy w szlakach konnych, które choć chwilami mogą przebiegać razem ze szlakami pieszymi, czy narciarskimi, to mają (dla odróżnienia) nieco odmienne oznakowanie.
Istotnym uzupełnieniem dla wszelkich szlaków są różnego rodzaju tablice informacyjne. Mogą to być mapy obejmujące okolicę wraz z wytyczonymi trasami występującymi w danym terenie. W tym schematyczne lub wręcz mapy fizyczne, albo i też drogowe. Mogą to być również opisy obiektów, regionu, ich rys historyczny itp. Do tego dochodzą tablice informacyjne, czyli zawierające opisy atrakcyjnych miejsc, jakby skróty przewodnikowe. Mogą to być również tablice edukacyjne prezentujące lokalne gatunki fauny i flory itp.
Oczywiście wszystkim wspomnianym w niniejszej grupie oznakowaniom szlaków turystycznych będą towarzyszyć znaki ogólne mające na celu zabezpieczenie zarówno turysty, jak i samego szlaku. Będą to znaki ostrzegawcze, zakazu, nakazu, czy informacyjne. Specyfika przekazów serwowanych przez te znaki będzie wynikać ze specyfiki szlaku, bowiem inne ostrzeżenia czy informacje będą potrzebne na szlaku wysokogórskim, inne na wodnym, a jeszcze inne na rowerowym. Jest to kwestia wchodzenia w zagadnienia turystyki kwalifikowanej, a więc zależność odrębnego oznakowania od specyfiki.
Za trzecią, ostatnią grupą znaków turystycznych należałoby uważać elementy oznakowania miejskiego, czy gminnego, które najogólniej mówiąc poświęcone są atrakcjom turystycznym. Jednostkowe obiekty, czy ich grupy bywają oznakowywane na różne sposoby. Albo próbują się wpisać w jakąś konwencję oznakowania już znanego, albo też tworzą swój własny zindywidualizowany sposób, niekiedy przypadkowy, kiedy indziej przemyślany.
Indywidualizacja oznakowania może być przydatna ze względu na przyporządkowanie identyfikacji do danej miejscowości, gminy, czy regionu. Jednak w zależności od opracowania merytoryczno graficznego może to stać się rodzajem wywieszek, tablic reklamowych, czy transparentów odchodzących całkowicie od wszelkich konwencji z turystyką związanych, albo być też przeładowanym detalami dziwolągiem silącym się na oryginalność, a praktycznie nie dbającym o czytelność i komunikatywność.
Nie należy zapominać, iż adresatem takiego oznakowania są zarówno kierowcy, jak i piesi. Oczywiście można budować im odrębne oznakowania, jednak pożądane jest, aby to był jeden system modyfikowany praktycznie wielkością oznakowania ze względu na warunki percepcji. Bowiem inaczej znak powinien być widoczny dla kierowcy, który odczytuje go przy prędkości 60 km/h, a inaczej dla pieszego, który przy znaku może się zatrzymać.
Na koniec jeszcze refleksja, iż oznakowanie turystyczne jest oznakowaniem o najwyższym stopniu złożoności, bowiem ma ono rację bytu jako całość oznakowań przestrzeni publicznej, a więc obejmuje w sobie oznakowanie tradycyjne - w postaci znaków drogowych (zakazu, nakazu, ostrzegawczych, informacyjnych, oznakowania tras itp). Dodatkowym jego obowiązkiem jest zaprezentowanie w miarę pełnego wachlarza atrakcji turystycznych i doprowadzenie do nich.
Graficzna konstrukcja tych znaków, aby były celowe i skuteczne wymaga koordynacji wielu elementów. Po pierwsze nie powinny wprowadzać w błąd nie tylko niewłaściwą informacją, ale i brakiem informacji. Ponadto mają być przydatne turyście, a nie tylko fizycznie istnieć w imię reklamowych potrzeb inwestorów, a przede wszystkim powinny być odwzorowaniem realnej oferty regionu.
Jak to osiągnąć?
(1) „Kompendium pilota wycieczek”, praca zbiorowa pod redakcją Zygmunta Kruczka, wyd. Proksenia Kraków 2005